СИБЗЭ СИПСЭ СИДУНАЙ
ЗЫ БЗЭ ЗЫ ХАБЗЭ ЗЫ ХЭКУ

АдыгацIэхэм ялексик

Добавлено: 18.04.19
Автор: admin
Рубрика: Статьи
Комментарии (0)
АдыгацIэхэм ягущыIэ зэхэтыкIэ-гъэпсыкIэ, ямэхьанэ къыхэхыкIэ нэмыкIырэ бзэ-хэбзэ-зэдэштэгъэ шъуашэхэм атефэу гъэпсыгъэ. А гъэпсыкIэр зэрэшIотэрэзыр Джумалдинэ хигъэунэфыкIызэ етхы: «Лексика адыгских по языку имен обусловлена теми закономерностями в образовании личных имен, которые принято называть ономастическими универсалиями. Они, как об этом уже сказано выше, для различных народов в значительной мере общие (имена по частям тела, по названиям животных, по роду  деятельности и т. д.). Но зависимости самих универсалий ономастики от конкретных историко-этнографических и прочих условий неминуемо отражается и на лексике имен каждой конкретной этнической группы»17.
Мы лъэныкъоу ыкIи нэмыкIырэ лъэныкъохэу адыгацIэхэм ягъэпсыкIэ, ямэхьанэ ыкIи ягущыIэзэхэтыкIэ афэгъэхьыгъэхэу шIэныгъэлэжьхэм хагъэунэфыкIыгъэхэр18 дгъэфедэхэзэ къыкIэлъыкIорэ еплъыкIэ-гупшысэхэр къэтэтхых.
1. Ижърэ лъэхъаным къыщежьагъэу алъытэрэ цIэ гъэпсыкIэр кIалэм е пшъашъэм ятэ къытекIыгъэ цIэхэу --къо-р, -пхъу-р зыщыгъэфедагъэхэр: Биданэкъу, Саусэрыкъу, Шэбатныкъу, Мэлэчыпхъу, Бэбэсыпхъу, нэмыкIхэр;
2. ЧIыпIацIэр ыпэ итэу ежь-ежьырэу гъэфедагъэу гъэпсыгъэ цIыфыцIэхэр: Терчыкъо (псыхъом ыцI – Терч), Мысыркъо (Мысыр – «Египет»), Бахъсэныкъо (Бахъсэн – псыхъом ыцI), нэмыкIхэр; -къо зыфиIорэ Iахьым зыгорэм зэрикIалэр мэхьанэу имыIэу, шъхьафитэу а Iахьыр зыщыгъэфедэгъэ адыгацIэхэр: Уцужьыкъу, Елбыздэкъу, ПщыIапщэкъу, нэмыкIхэр.
3. Хъулъфыгъэр е бзылъфыгъэр унэгъом ипащэу зыщэт лъэхъаным аусыгъэ цIыфыцIэхэр: Хьэхъу, ЛIыхъу, КIэлэхъу, нэмыкIхэр; Курабз, Куабз, Хьабз, нэмыкIхэр; ЛIымаф, МэзылI, ЛIыжъыкъу, ЛIыIужъу, нэмыкIхэр; Темыршъау, Нартшъау, ГъукIэшъау, нэмыкIхэр; «шъао»-м гъэшIобзэ мэхьанэ иIэу гъэпсыгъэ адыгацIэхэр: Шъэомаф, ШъэошIу, Шъэодах, нэмыкIхэр; «шъао»-м цIыфым ышъо е итеплъэ къыгъэлъагъоу зигъусэу гъэпсыгъэ адыгацIэхэр: Шъэофыжь, Шъэокъар, Шъэонэф, ШъэопцI, нэмыкIхэр.
4. Адыгэ унагъом ижърэ-ижъ лъэхъаным къыщегъэжьагъэу «Гуащэ» зыфиIорэм зыфагъэфедэрэ чIыпIэ зэтегъэушъхьафыкIын мэхьанэр иIэу адыгэмэ аусыгъэу къыднэсыжьыгъэр макIэп. Ар анахьыбэрэмкIэ гущыIэзэхэт цIэхэмкIэ (Гуащэ +) къэгъэлъэгъуагъэу мэхъу: Гощэнагъу, Гощэкъар, Гощмаф, ГощлъапI, Гощэфыжь, ГощэгъэшIон, нэмыкIхэр.
5. Мылъку Iэрылъхьэм, тетыгъом ялъытыгъэу, унэгъо-хэбзэ зэхэтыкIэхэм къахэкIэу аусыгъэ адыгацIэхэр: Пщымаф, КIэлэпщ, Пщыкъуй, Пщызакъу, ПщыкIас, нэмыкIхэр.
6. Шым, ащ ифэIо-фашIэ, итеплъэ зыхэт цIыфыцIэхэр: Шыумаф, Шыужъый, Шыупащ, ЗекIошыу, Темэншыу, нэмыкIхэр.
7. ЦIыфым ыпкъынэ-лынэ, итеплъэ-изэрэщыт, идагъохэм афэгъэхьыгъэ Iахьхэр зыхэт цIыфыцIэхэр: пэПэхъу, Пакъ, Пэзад; нэ НэшIуцI, Нэшху, Нашхъу; цыНэIуц, Мышъэц; пшъэПшъэкIэкI, Пшъэгъум, Пшъэпыт; шъхьэ Шъхьэныкъу, Шъхьэпсыгъу, ШъхьэтIум; ныбэНыбэрый, НыбэзакI, Ныбэшъу; Iэпэзау, Iэпищ, Iэпшъэпыт, нэмыкIхэр;
8. Хьэйуанэ зэфэшъхьафхэм ацIэхэр зыхэтхэр: 
– хьэ-р зыхэт цIэхэр: ХьэшIуцI, Хьэнашхъу, ХьэцIыкIу, нэмыкIхэр;
– къолэбзыумэ ацIэхэр зыхэтыхэр: Тхьаркъо, Бзыу, Дэхэбзыу, нэмыкIхэр;
– хьэкIэ-къуакIэмэ ацIэхэр зыхэтыхэр: ТIыгъужъ, Мышъэ, Мышъэост, Баджэ, Благъо, Ужь, Бзыу, Бабыщ, нэмыкIхэр.
9. ЦIыфым идэхагъэ, изытет, ышъокIэ итеплъ, ишэн къэзытырэ Iахьхэр зыхэт цIэхэу, ар адрэхэм къахэзгъэщырэ нэшанэхэр зыхэт адыгацIэхэр: дышъэ Дышъэшыу, Дышъанэ, Дышъэнагъу; гъоГощэнагъу; цIыкIуДэхэцIыкIу, ЩырцIыкIу; осыДэнэос, Дэхэос; нэфДэнэф, Синэф, Нэфын; шIуцIэНэшIуцI, ШIуцI; дахэ – Дэхэнагъу, Дэхэбзыу; IубДэхэIуб, Iубыжъый; фыжьыШъэофыжь, Гощэфыжь, нэмыкIхэр.
10. Ежь цIыфыр зыпылъ Iофыр, ащ ыгъэцэкIэрэ Iофым къатыгъэ цIыфыцIэхэр: ГъукIэ, ГъукIэшъау, Мэкъуау (цIэуи, лIэкъуацIэуи мэхъу), Щыгъущ, ГъукIэлI (цIэуи лъэкъуацIэуи мэхъу), ТыжьынашI, нэмыкIхэр.
11. Зэоным, зэнэкъокъум, текIоныгъэм ыкIи ахэмэ апае ящыкIэгъэщт пкъыгъохэр зыхэтыхэу гъэпсыгъэ адыгацIэхэр: Дзэпщ, Дзэпащ, Дзэхъан, Къэлэкъут, Къэлэубат, ЗекIошыу, Батыр, Емгъахь, нэмыкIыбэхэр.
12. Байныгъэр е тхьамыкIэныгъэр къырагъэлъагъоу зыхэт адыгацIэхэр: пщыПщыкъан, Пщымаф, Пщыпый; оркъОркъыжъый, Тиоркъ, Оркъмаф, нэмыкIхэр.
13. ЗекIоным, ащ фэгъэхьыгъэ пкъыгъохэр къэзыгъэлъэгъорэ Iахьхэр зыхэт адыгацIэхэр: ЗекIошыу, Шыумаф, Шыудах, ШыукIас, нэмыкIхэр.
14. Лэжьэн-IофшIэныр къэзгъэлъэгъорэ Iахьхэр зыхэтэу гъэпсыгъэ адыгацIэхэр: гъукIэГъукIэ, ГъукIэшъау; щэ (щэн)Щыгъущ, Мэлыщ; хъу (хъун)Мэлахъу, Шахъу, Шъынахъу; гъот (гъотын)Шыгъотыжь, Чылэгъот, Пщыгъотыжь; хьы(н)Бланыхь, Бэрэкъахь, Лыхь, нэмыкIхэр.
15. Мыдэн е щыгъэзыен мэхьанэр къыгъэлъагъоу – мы-р зыхэт адыгацIэхэр: Гощэмыд, Пщымыд, Амыдэхъан, нэмыкIхэр.
16. Лэжьэн-псэуныр, гощыныр, пыджэныр, шхыныр ыкIи нэмыкIырэ Iоф горэ гъэцэкIэныр къэзыгъэлъэгъорэ Iахьыр зыхэтэу гъэпсыгъэ адыгацIэхэр: ПщыукI, Имыс, Мылажьэ, Чэтымышх, нэмыкIхэр.
17. Иныгъэ-цIыкIугъэр, кIагъэ-жъыгъэр, дэигъэ-дэгъугъэр къэзыгъэлъэгъорэ Iахьыгъохэр зыхэт адыгацIэхэр: Нэшху, НауцIыкIу, Инышху, Хъудымыжъ, Нартыжъ, КIаку, ХьэкIаку, нэмыкIхэр.
18. АдыгацIэхэр хъулъфыгъацIэхэмэ е бзылъфыгъацIэхэмэ зэтегъэушъхьафыкIыгъэным пае – -къо, -шъао, -хъу; -пхъу, -хьабз зыщыгъэфедэгъэ цIэхэр: Нартыкъу, Хьэшъау, КIэлэхъу; Хъодяпхъу, Дэхэхьабз, нэмыкIхэр.
19. ЦIэр зыфаусыгъэр адрэмэ атегъэушъхьафыкIыгъэным пае нахь Iахьыр зыхэтэу гъэпсыгъэ цIэхэр: Нахьдах, НахьыкI, Нахьыжъ, нэмыкIхэр.
20. ЦIэр зыфаусыгъэр зэрагъашIорэр кIэгъэтхъыгъэным пае гъэшIобзэ мэхьаныр къикIэу жъый, цIыкIу зыхэт цIэхэр: Iубыжъый, Нэгъо цIыкIу, ДэхэцIыкIу, нэмыкIхэр.
21. ШIошъхъуныгъэ хабзэу адыгэмэ ахэлъым елъытыгъэу, сабыим нэбзаджэ темыфэным пае Iае-р агъэфедэ. Ар зыхэт цIэхэр макIэми, адыгацIэхэр щыIэх: Iэе цIыкIу, Пшъэшъэ Iае, нэмыкIхэр.
22. Адыгэ лъэпкъхэм е нэмыкI цIыф лъэпкъхэу къахэхьэ-къахэкIхэм къатекIыгъацIэхэр: КIэмгуй, Урысбый, Тэтэрыкъу, Шапсыгъ, нэмыкIхэр.
23. Тхьэмэфэ мафэхэм е илъэсым иуахътэхэм, ом щыхъурэ-щышIэхэрэм къатекIыгъэ адыгацIэхэр: Гъубжьэкъу, Блыпэшъау, Бжыхьэкъу, ОсылI, Нэкъуай, нэмыкIхэр.
24. Адыгэ шэн-хабзэу унагъом илъымэ къатырэ цIэхэр: Хъодяпхъу, Хьэлащтяпхъу, СтIашъуяпхъу (лIакъом къыхэхьэгъэ нысэхэм лIакъоу къызыхэкIыгъэр араIо); Тинэф, КурэцIыкIу, ТилI (зэшъхьэгъусэмэ цIэ лыехэр зэфаусых); Сикъан, ШэнышIу, Гощнан, Сиоркъ (пщы, Гуащэ, пщыкъо, пщыпхъу цIэ тедзэхэу афашIыгъэхэр), нэмыкIхэр.

ЦУЕКЪО АЛЫЙ
Прокомментировать
Кликните на изображение чтобы обновить код, если он неразборчив